Predhistorijski period

U bližoj okolici Travnika pronađeni su ostaci raznih kultura koje su se u određenim istorijskim periodima smjenjivale na ovom prostoru. Prvi tragovi života potiču iz mlađeg kamenog doba, neolita. Nađeni su u lokalitetima Nebo i Mujevine u dolini Bile i Crkvine u dolini Lašve, a pripadaju trećem i drugom mileniju prije naše ere.
U dolini Lašve i njenih pritoka identificirano je oko 40 gradina iz bronzanog i željeznog doba. Iako nije bilo sistematskih istraživanja, površinskim iskopavanjem se ustanovilo da su to bila trajna naselja sa organiziranim načinom života. Pronađeni su ostaci odbrambenih nasipa-bedema, koji su u nekim primjerima rađeni u dva ili tri reda. Sačuvali su se fragmenti keramike, nešto metalnih predmeta, nakita i oružja

Antički period

Rimljani ove krajeve zauzimaju početkom naše ere i u njima ostaju sve do propasti Zapadnog rimskog carstva 476. godine. U to vrijeme je okolica Travnika bila relativno gusto naseljena. U gornjoj dolini Lašve, na području današnjeg Turbeta pronađeni su ostaci rimskih grobnica, vojne utvrde, temelji naselja, ranohrišćanske bazilike, novac, keramika i dr. I u Travniku se naišlo na tragove rimskog boravka, kao što su opeka, grnčarija, novci i nadgrobna ploča sa natpisom.
Na lokalitetima Mali Mošunj i Kalvarija su iskopani temelji većeg naselja. U selu Fazlići, u dolini Bile, pronađena je nadgrobna ploča sa natpisom u kojem se spominje ime gradskog vijećnika municipija Bistue. Natpis je značajan, jer upućuje na mogućnost lociranja na ovom prostoru, poznatog po imenu Bistua Nova, za koje u nauci još uvjek postoje nedoumice oko smještaja. Na mnogim mjestima su nađeni ostaci željezne troske koji ukazuju na eksploataciju željezne rude u ovim krajevima.
Rimski robovi su ispirali zlato iz rijeke Lašve i njenih pritoka, o čemu svjedoče mnogobrojne gomile pijeska uz obale rijeke. Naselja su bila međusobno povezana mrežom lokalnih puteva, koji su se naslanjali na glavni drum “Salona-Argentarija”. Period od V do VI stoljeća predstavlja kraj rimske uprave na ovom području.